Ηλεκτρικό σύμπαν

 

Bodanis, David. Ηλεκτρικό σύμπαν : Η εκπληκτική αληθινή ιστορία του ηλεκτρισμού, Α. Α. Λιβάνη, 2006 

“Από τα παγωμένα νερά του Ατλαντικού ως τους δρόμους του Αμβούργου και από τη φωτιά του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου ως το εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος, το βιβλίο "Ηλεκτρικό Σύμπαν" είναι ένα μαγευτικό ταξίδι ανακάλυψης από ένα δεξιοτέχνη συγγραφέα επιστημονικών θεμάτων.
O Nτέιβιντ Μποντάνις υφαίνει ιστορίες έρωτα, θεϊκής έμπνευσης αλλά και απάτης, συνθέτοντας με τρόπο εύληπτο τις εξηγήσεις σπουδαίων επιστημονικών ανακαλύψεων. Mεγάλοι ερευνητές ζωντανεύουν με όλη τη λαμπρότητα και τις ιδιομορφίες τους: ο οραματιστής Μάικλ Φαραντέι, που αγωνίστηκε εναντίον των προκαταλήψεων του βρετανικού ταξικού συστήματος, και ο Σάμιουελ Μορς, ένας ζωγράφος που, πριν ανακαλύψει τον τηλέγραφο, διεξήγαγε προεκλογική εκστρατεία ως υποψήφιος δήμαρχος της Νέας Υόρκης με ένα πρόγραμμα που υιοθετούσε τις διώξεις εναντίον των καθολικών. Kι ακόμα ο Άλαν Τούρινγκ, του οποίου το όραμα για μια θαυμάσια σκεπτόμενη μηχανή -αυτό που εμείς γνωρίζουμε ως ηλεκτρονικό υπολογιστή- συνάντησε την αδιαφορία των συγχρόνων του.”

Ο πολιτισμός μας είναι πια ηλεκτρικός, όχι βέβαια χωρίς κόστος, καθώς έχει υπολογιστεί ότι το 50% της ενέργειας που χρησιμοποιήθηκε στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, καταναλώθηκε για τη δομική μεταμόρφωση της κοινωνίας. Για την απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή (εγκαταστάσεις και συσκευές) προσαρμογής στην ηλεκτρική πραγματικότητα. Κάποιοι μάλιστα, περιγράφοντας τη μονοδιάστατη και υπερβολική χρήση της, λένε ότι είναι σαν να κόβεις το βούτυρο με πριονοκορδέλα.

Μια διακοπή του ηλεκτρικού ρεύματος την εποχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν θα επηρέαζε ιδιαίτερα την καθημερινή ζωή που θα συνεχιζόταν σχεδόν αμετάβλητη. Στην εποχή του Μεγάλου Πολέμου, αντίθετα, θα προκαλούσε σοβαρά προβλήματα. Σήμερα, όμως, μια γενικευμένη διακοπή μερικών ημερών σε μια μεγάλη μητρόπολη, θα την οδηγούσε ίσως σε κατάρρευση. Ιστορικά καταγεγραμμένα δείγματα των συνεπειών από ωριαίες διακοπές, την προαναγγέλλουν. Τα πολύπλοκα αστικά οικοσυστήματα, χαοτικά στη συμπεριφορά τους, μοιάζουν να είναι τελείως εξαρτημένα από την ηλεκτρική ενέργεια.

Ο ηλεκτρισμός είναι το mondus vivendi της εποχής μας, αλλά η ιστορική του εξέλιξη και καταγραφή δεν απασχολεί, ούτε τις εκάστοτε «ιστορίες» που αυτοκαταναλώνονται στις αυξομειώσεις συνόρων, αλλά ούτε τις όποιες «φυσικές» που εξαντλούνται στις αυστηρά τεχνοκρατικές μαθηματικές προσεγγίσεις. Στα καθ’ ημάς, μια απόπειρα εισαγωγής μιας κάποιας ολιγόωρης «Ιστορίας των επιστημών» στον εκπαιδευτικό μας μικρόκοσμο, πριν από μερικά χρόνια, γρήγορα θα εξοβελιστεί, μάλλον κάτω από την πίεση ισχυρότερων επιστημονικών συντεχνιών που σπεύδουν να καλύψουν το κενό στο πρόγραμμα. Ετσι, η περιαγωγή στον χώρο της ιστορίας των επιστημών, όπου αναδεικνύεται ότι τόσο η θεωρία όσο και η τεχνολογία δεν είναι προϊόν μόνο διανοητικών διεργασιών, αλλά και κοινωνικών καταστάσεων, παραμένει αποκλειστικό προνόμιο της εκδοτικής αγοράς.

Με το «Ηλεκτρικό του Σύμπαν», ο Ντέιβιντ Μποντάνις, καθηγητής Ιστορίας της Πνευματικής Δημιουργίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και μπεστσελερίστας, με την πολυδιαβασμένη «Βιογραφία της πιο διάσημης εξίσωσης στον κόσμο, Ε=mc2», καταθέτει ή μάλλον προσπαθεί να καταθέσει μια ιστορία του ηλεκτρισμού. Αλλά όπως ο ίδιος εξομολογείται, το βιβλίο προέκυψε από τις διαλέξεις του στο πανεπιστήμιο. Ετσι, φυσιολογικά, δεν συνιστά ακριβώς μια ιστορία του ηλεκτρισμού, αλλά διαδοχικές γοητευτικές ιστορίες από την εξέλιξη του ηλεκτρισμού. Οπως ο ίδιος σημειώνει: «Οσα αφηγούμαι αναφέρονται τόσο στη θρησκεία, τον έρωτα και την απάτη, όσο και γενικά στην επιστήμη και στην τεχνολογία».

Ως ικανότατος αφηγητής και διακεκριμένη γραφίδα εκλαϊκευμένης επιστήμης, ξεκινάει από τις αρχές του 19ου αιώνα με τους ηλεκτρομαγνήτες του Χένρι που θα δώσουν την ευκαιρία σε έναν θρησκόληπτο παράφρονα, τον Μορς, να βρει έναν τρόπο μυστικής επικοινωνίας των πιστών καλβινιστών, που απειλούνται από τους καθολικούς. Μόνο που ο τηλέγραφός του θα γίνει αφετηρία για τη δημιουργία μιας δυναμικής γεμάτης μετανάστες Αμερικής. Καταλήγει δε στο τέλος του 20ού αιώνα στα εργαστήρια της εταιρείας Eli Lilly και την ανακάλυψη του Prozac που αποτελεί συμβολική επέμβαση στη μελέτη των ηλεκτρικών ρευμάτων του εγκεφάλου και των νευρώνων. Αυτή η μελέτη ίσως να ξεκίνησε λογοτεχνικά όταν η εικοσάχρονη Μαίρη Σέλεϊ, μια νύχτα με καταιγίδες και κεραυνούς, εντελώς φυσιολογικά σκέφθηκε ότι ο δρ Φρανκενστάιν χρησιμοποίησε ηλεκτρισμό για να δώσει ζωή στο τέρας του.

Ενδιάμεσα, η γραφή του πηγαινοέρχεται στις δύο ακτές του Ατλαντικού παρακολουθώντας τις επιστημονικές ανακαλύψεις. Τον Αλέξανδρο Μπελ, ένα νεαρό μετανάστη που προσπαθεί να κατακτήσει μια νεαρή κωφή σπουδάστρια, τη Μέιμπελ, και φτάνει στο τηλέφωνο και τον Ρόμπερτ Γουάτσον Βατ που, αποφασισμένος να δραπετεύσει από έναν βαρετό γάμο, οδηγείται στο ραντάρ. Το 1920 η λέξη computer αναφερόταν σε ένα πρόσωπο που έκανε αριθμητικούς υπολογισμούς με το χέρι ή στην καλύτερη περίπτωση με μια μηχανική αριθμομηχανή. Μέσα στις φλόγες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Τούρινγκ, ένας νεαρός Βρετανός ομοφυλόφιλος, σπάζοντας τους κώδικες των γερμανικών υποβρυχίων, οραματίζεται τις πρώτες μηχανές λογισμικού, αλλά τα transistor δεν έχουν ακόμα εφευρεθεί. Ο Τούρινγκ θα κυνηγηθεί άγρια μετά τον πόλεμο, αφού η ομοφυλοφιλία στη Βρετανία ήταν έγκλημα. Τον Ιούνιο του 1954 θα οδηγηθεί σε αυτοκτονία, ψυχολογικά και σωματικά ράκος από μια υποχρεωτική θεραπεία με ορμόνες. Η ανακάλυψη των transistor θα αλλάξει τον κόσμο και ίσως να σηματοδοτεί το οριστικό τέλος της εποχής του αστικού κόσμου. Ο συγγραφέας το περιγράφει συναρπαστικά χωρίς να το ονοματίζει. Τα μικρά ραδιόφωνα, οι φτηνές ηλεκτρικές κιθάρες γίνονται χρήσιμα εργαλεία της εφηβικής χειραφέτησης, οι παραδοσιακές χειρωνακτικές εργασίες εξαφανίζονται μέσα στα τσιπ των υπολογιστών και «οι άνθρωποι δεν χρειαζόταν να ανταποκρίνονται άλλο ως μέλη κάποιας ομάδας».

Από τη συναρπαστική ιστορία του ηλεκτρισμού, που είναι η ιστορία της εποχής μας, ως σπαράγματα του κοινού νου, θα διασωθούν ο Αμπέρ, ο Βόλτα, ο Βατ άντε και ο Χερτς, ως μονάδες μέτρησης ή καλύτερα ως περιγραφικά στοιχεία συσκευών. Η μαζική δημοκρατία του Παναγιώτη Κονδύλη είναι εδώ, ηλεκτρική και ηλεκτρισμένη και η πορεία πραγμάτωσής της έχει μια σαφή τεχνολογικοεπιστημονική συνιστώσα. Ισως έχει αξία να μπορούμε να παρακολουθήσουμε αυτή τη δομική μεταμόρφωσή της, έστω και ως στοιχείο αυτογνωσίας και το βιβλίο βοηθάει σε αυτό.

Να μην παραλείψουμε να αναφέρουμε την πλούσια και έγκυρη βιβλιογραφία που παρατίθεται, αναμενόμενη από έναν καθηγητή, στο τέλος του βιβλίου.