Δευτέρα 18 Μαρτίου 2013

Αμόλα καλούμπα!


«Ο αϊτός του Μίμη πετά. Πετά υψηλά στον ουρανό. Φαίνεται σαν πουλί. Ο Μίμης τον καμαρώνει και κρατεί το σχοινί γερά». Στην εικόνα του παλιού αναγνωστικού, διά χειρός (πιθανότατα) Κωνσταντίνου Γραμματόπουλου, δεσπόζει ο Μίμης, ένα κορίτσι-χωρίς-όνομα (η αδελφή του; μια γειτονοπούλα; κάποια συμμαθήτρια;), στέγες κεραμιδωτές και ένας ουρανός με αετούς. Ο κοντοκουρεμένος, σχεδόν γουλί, μπόμπιρας κουμαντάρει γερά τον χαρταετό, το κοριτσάκι κρατά στο ένα χέρι την καλούμπα ενώ ακουμπά το άλλο στον ώμο του Μίμη. Εξιδανικευμένες εικόνες, ρομαντικά στερεότυπα (όχι χωρίς έναν υπόγειο καταμερισμό ρόλων και εργασιών), ακαθόριστο τοπίο, μεταξύ πόλης και υπαίθρου, και μια γλυκόπικρη γεύση νοσταλγίας, που αργότερα απαθανατίστηκε σε γραμματόσημα και τετράδια που εξέδωσαν τα Ελληνικά Ταχυδρομεία.
Ο «έλλην χαρταετός» της Καθαράς Δευτέρας είχε το χάρισμα να κατασκευάζεται από φυσικά υλικά: χαρτί, ξύλο και σπάγκο, παλιότερα μάλιστα με αυτοσχέδιες ζωγραφιές, για να κατακτήσει, πρόσκαιρα έστω, τον ουρανό, και κάποιοι από αυτούς, προνομιούχοι, να «μιλήσουν με τον Θεό», αν κάποτε φτάσει στον Μεγαλοδύναμο το χειρόγραφο σημείωμα στην άκρη της ουράς. Σ’ αυτόν συναντώνται τα «τσερκένια» των Σμυρνιών, οι «ουτσουρμάδες» των Κωνσταντινουπολιτών, πριν και μετά τα «Σεπτεμβριανά», πριν και μετά την «Πολίτικη κουζίνα», τα «πουλιά» των Ποντίων και ο «φυσούνας» των Επτανησίων, όπως μάς θυμίζει ο Δημήτρης Σ. Λουκάτος στο εξαιρετικό βιβλίο του «Πασχαλινά και της Ανοιξης», στην παλιά καλή σειρά των εκδόσεων Φιλιππότη.
Αυτό το «εύθυμον έθιμον», που για τους λαούς της Ανατολής είναι αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς τους, όπως το τάι τσι και η εκπαίδευση των καναρινιών, αλλά και για τους Ευρωπαίους, που με καλό καιρό κατακλύζουν τα πάρκα και πετάνε κατά μόνας τους «αετούς», διατηρεί σε μας εκείνη τη νοσταλγική νότα, με το σόι γύρω από το τραπέζι και τη μητρική ταραμοσαλάτα (με ψωμί, όχι με πατάτα), που δίνει χρώμα και γεύση στην ανάμνηση.
Κι όταν ο αττικός ουρανός γέμιζε με τα φτερωτά εξάγωνα, πρόβαλλε ένα patchwork, μια πολύχρωμη κουβέρτα, και η πόλη γινόταν, έστω και για λίγες ώρες, μια Παιδική Χαρά, με τις χαρούμενες φωνές των παιδιών, την αυτοπεποίθηση του (συνήθως «ξερόλα») πατέρα, την ανησυχία της γιαγιάς, «να προσέξουνε τα καλώδια της ΔΕΗ», κι όλα ή σχεδόν όλα ξαναζωντανεύουν σαν τρισδιάστατη εικόνα στο παλιό αναγνωστικό: η μαεστρία και τα «ζύγια», η πείρα και η μαστοριά, η «λάσκα» και η «κόντρα», η βιασύνη και η απογοήτευση, τα πάντα χορεύουν στο λίκνισμα του χαρταετού, έστω και σε φθίνουσα πλέον πορεία. Ο «αϊτός» ήταν μια συμβολική σκυτάλη ανάμεσα στον πατέρα και τον γιο, όμως τα παιδιά των παιδιών μας θα πετάνε κι αυτά, μαζί με τα παιδιά τους, χαρταετό;
Εκείνη πάντως τη μέρα, «οι ουρανοί είναι δικοί μας», καθώς θαυμάζουμε (ή αναπολούμε) το έργο μας, με την ίδια αισιοδοξία που ατενίζαμε, νεότεροι, το μέλλον. Κι όταν ξεχώριζε ένας χαρταετός με τα χρώματα της αγαπημένης ομάδας, αυτό ήταν ένα καλό σημάδι για την κατάκτηση του πρωταθλήματος.
Και κάπου, στο τέλος της μέρας, ορισμένοι ικανοποιούνται με τη σκέψη ότι κάποιοι «αϊτοί» κέρδισαν για πάντα την ελευθερία τους κι άλλοι πάλι φυλάνε μια ανεπαίσθητη θλίψη, καθώς παρατηρούν τον νεκρό χαρταετό μπλεγμένο στα καλώδια της ΔΕΗ. Ακριβώς, όπως φοβόταν κι η γιαγιά.




Στα μέσα του Ιούνη του 1752 ο πολιτικός και επιστήμονας Βενιαμίν Φραγκλίνος (17 Ιανουαρίου 1706 – 17 Απριλίου 1790), ένας από τους εθνοπατέρες των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, πέταξε το διασημότερο χαρταετό στην ιστορία της ανθρωπότητας: αυτόν με τον οποίο απέδειξε ότι ο κεραυνός δεν είναι τίποτα άλλο από στατικός ηλεκτρισμός.


Ο  διακεκριμένος ήδη πολιτικός, συγγραφέας και επιστήμονας είχε ιδιαίτερο πάθος με τις φυσικές επιστήμες. Το 1743 ήταν μάρτυρας του πειράματος του Γκραίυ με το ηλεκτρισμένο αγόρι που κρεμόταν από μεταξωτά σκοινιά και αργότερα διηγήθηκε ότι του δημιουργήθηκε η εντύπωση πως «ένα είδος φωτιάς διαχεόταν σε ολόκληρο το χώρο». Δυο χρόνια αργότερα προκάλεσαν αίσθηση τα δημοσιεύματα για τα ηλεκτρικά πειράματα που είχαν λάβει χώρα στη Γερμανία, κάτι το οποίο είναι πιθανόν να ώθησε τον Φραγκλίνο ακόμα περισσότερο στην προσεκτική μελέτη και τη διεξαγωγή πειραμάτων με ηλεκτρισμό.

Το 1747 ανακοίνωσε την ιδιότητα αιχμηρών αγωγών να «σύρουν προς τα έξω και να αφαιρούν το ηλεκτρικό πυρ». Προφανώς επρόκειτο για ακίδες σε ηλεκτροστατικό πεδίο, γύρω από τις οποίες το πεδίο είναι ιδιαίτερα ισχυρό κι έτσι προκαλείται σπινθήρας εφόσον έχουν γειωθεί, όπως γνωρίζουμε σήμερα. Από τον σπινθήρα στο σκοτεινό δωμάτιο ο Φραγκλίνος συμπέρανε ότι κάτι αντίστοιχο πρέπει να συμβαίνει και με τον κεραυνό στον ουρανό. Το 1749 άρχισε πειράματα με αστραπές και το 1752 πραγματοποίησε το θρυλικό πείραμά του με το χαρταετό. Ο αετός αυτός είχε στο πλαίσιό του στερεωμένο ένα σύρμα που συνδεόταν μέσω βρεγμένου σπάγκου με ένα κλειδί, το οποίο κρατούσε ο Φραγκλίνος με μια μεταξωτή κορδέλα.
Ο ίδιος περιέγραψε αναλυτικά το πείραμά του, προκειμένου να αποφευχθούν οι θανατηφόρες ηλεκτροπληξίες, που δεν έλειπαν από τα πειράματα για τον ηλεκτρισμό: «Στην άκρη του κάθετου ξύλου (του αετού) πρέπει να στηριχτεί ένα μεταλλικό έλασμα πολύ μυτερό, που να ξεπερνά το ξύλο κατά ένα πόδι. Στην άκρη του σπάγκου, κοντά στο χέρι, πρέπει να δεθεί μια μεταξωτή κορδέλα. Στο σημείο του κόμπου που συνδέει τον σπάγκο με την κορδέλα, πρέπει να τοποθετήσουμε ένα κλειδί. "Πετάμε" τον αετό, όταν βλέπουμε να έρχονται τα σύννεφα της καταιγίδας. Ο άνθρωπος που κρατάει τον σπάγκο πρέπει να βρίσκεται κάτω από το περβάζι μιας πόρτας ή ενός παραθύρου, ή να καλύπτεται με οποιονδήποτε τρόπο ώστε να μείνει στεγνή η μεταξωτή κορδέλα. Πρέπει, επίσης, να προσέξει να μην ακουμπήσει την πόρτα ή το παράθυρο. Μόλις φτάσει πάνω από τον χαρταετό το πρώτο σύννεφο, το μυτερό έλασμα τραβάει την ηλεκτρική φωτιά απ' αυτό, και έτσι ηλεκτρίζεται η όλη διάταξη• οι ελεύθερες ίνες του σπάγκου τεντώνονται προς όλες τις κατευθύνσεις, και έλκονται αν πλησιάσουμε το δάκτυλο μας. Όταν η βροχή διαβρέξει τον χαρταετό και τον σπάγκο, έτσι που να μπορεί να άγει ελεύθερα την ηλεκτρική φωτιά, θα διαπιστώσετε ότι αυτή ρέει ελεύθερα από το κλειδί προς το χέρι σας. Στο κλειδί φορτίζεται το φιαλίδιο (μια πρώιμη μορφή πυκνωτή), οπότε μπορούμε να πάρουμε ηλεκτρική φωτιά που θα κάψει τα πνεύματα ή θα μας επιτρέψει να κάνουμε οποιοδήποτε από τα πειράματα του ηλεκτρισμού —τα οποία εκτελούνται συνήθως με τη βοήθεια μιας σφαίρας ή ενός κυλίνδρου που τρίβουμε. Έτσι, λοιπόν, αποδεικνύεται η σύμφυση του ηλεκτρισμού και του κεραυνού».
Την ίδια χρονιά ο L. Lemonnier, επαναλαμβάνοντας το πείραμα του Φραγκλίνου, διαπίστωσε ότι ακόμη και σε μια ανέφελη και καθαρή ημέρα ο αέρας είναι ηλεκτρικά φορτισμένος. Αργότερα, το 19ο αιώνα, έγινε σημαντική πρόοδος στην κατανόηση των ιδιοτήτων της αστραπής όταν εφευρέθηκαν η φωτογραφία και τα φασματοσκοπικά εργαλεία. 

Αν ο χαρταετός σας μπλεχτεί στα σύρματα, τότε για την ασφάλειά σας:
- μην επιχειρήσετε να τον απελευθερώσετε τραβώντας τον σπάγκο ή χρησιμοποιώντας άλλα αντικείμενα, ακόμη και ξύλινα,
-  σε καμιά περίπτωση μην προσπαθήσετε να αναρριχηθείτε πάνω στους πύργους ή σε στύλους της ΔΕΗ, ούτε και σε σημεία που βρίσκονται κοντά σε ηλεκτροφόρα σύρματα.

Σε κάθε περίπτωση που θα χρειαστείτε βοήθεια ειδοποιείστε τις βλάβες της ΔΕΗ ή το Αστυνομικό Τμήμα της περιοχής.