6 Μαρτίου, Ευρωπαϊκή ημέρα κατά του σχολικού εκφοβισμού

Γιατί ένας μαθητής να θέλει να προκαλέσει σε κάποιον άλλον πόνο ή αναστάτωση; «Όποιος δεν έχει λέξεις είναι ευάλωτος» θα απαντούσε η Νατάσα Πολονύ, Γαλλίδα δημοσιογράφος και εκπαιδευτικός, συγγραφέας του σημαντικού δοκιμίου «Τα χαμένα παιδιά μας», που αν και έχει κυκλοφορήσει πριν από έξι χρόνια, παραμένει υποδειγματικό για τον θεσμό της εκπαίδευσης και τη δυσλειτουργία των σύγχρονων σχολείων. Οσο η γλώσσα βάλλεται, είμαστε σχεδόν καταδικασμένοι να καταφεύγουμε στον θυμό και στη βίαιη έκφρασή του.

Θα πείτε ότι σε αυτή την περίοδο της ανεξέλεγκτης κρίσης, όπου οι οικογένειες διαλύονται από την ανεργία και την ανέχεια, τα παιδιά μεταφέρουν στο σχολείο ό,τι βιώνουν και συσσωρεύουν ως ατμόσφαιρα στο σπίτι. Η γλώσσα παύει να είναι, από μόνη της, επαρκής ερμηνεία.

Η Ελλάδα καταλαμβάνει την 4η θέση ανάμεσα σε 41 χώρες σε περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού ή bullying όπως ονομάζεται διεθνώς. Βία λεκτική, ψυχολογική, σωματική, ακόμη και διαδικτυακή ή ηλεκτρονική. Οπως επισημαίνει ο ευρωβουλευτής Γιώργος Κουμουτσάκος (ο οποίος προώθησε στην Ευρωπαϊκή Ενωση την καθιέρωση Ευρωπαϊκής Ημέρας κατά του εκφοβισμού και της βίας στα σχολεία) ο διαχωρισμός «θύματος - θύτη είναι λανθασμένος, αφού και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για παιδιά, μπλεγμένα στα δίχτυα αυτού του νοσηρού φαινομένου».

Η σιωπή που καλύπτει παρόμοιες πράξεις είναι το αυγό του φιδιού: ο θύτης γνωρίζει ότι η συμπεριφορά του είναι τιμωρητέα, το θύμα ντρέπεται, ο δάσκαλος φοβάται να αναλάβει την ευθύνη, η οικογένεια τις περισσότερες φορές αγνοεί. «Δημιουργείται ο κύκλος μιας ιδιότυπης ομερτά μεταξύ των εμπλεκομένων, που το μόνο που κάνει είναι να δηλητηριάζει τις ψυχές των μαθητών, στοιχειώνοντας τα όνειρα και τις ελπίδες τους», επισημαίνει ο ευρωβουλευτής.

Μπορεί αυτό που συνέβη πριν από τέσσερις μέρες στη Λάρισα -11 νεαροί κρατώντας ξύλινα ρόπαλα και φωνάζοντας ρατσιστικά συνθήματα επιτέθηκαν σε στέκι μεταναστών- να μην εντάσσεται στο φαινόμενο bullying. Τι συμβαίνει όμως όταν αποκαλύπτεται ότι τα περισσότερα παιδιά από την ομάδα είναι ανήλικοι μαθητές; Πώς αντιμετωπίζεται η τροφοδότηση μίσους; Πώς εξουδετερώνεται η κοινωνική αδικία, η ανισότητα, η αναπαραγωγή των παθογενειών που διογκώνονται και πολλαπλασιάζονται μέσα από το Διαδίκτυο;

Τα περιστατικά πληθαίνουν και βαθαίνουν σε σύγχυση και διαστροφή. Η πρώτη μαθήτρια ενός σχολείου έλαβε μέιλ όπου εμφανιζόταν σε γυμνές φωτογραφίες. Στο κεφάλι της είχε προσαρμοστεί το σώμα μιας άλλης. Το κορίτσι άρχισε να υποφέρει, να χάνει την όρεξή της, να υστερεί στα μαθήματα. Οι γονείς της απευθύνθηκαν στην υπηρεσία Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος. Αποκαλύφθηκε ότι ο εκβιάζων ήταν ο δεύτερος τη τάξει μαθητής, ο οποίος συνέλαβε αυτό τον τρόπο για να εξουδετερώσει τον «αντίπαλο». Οι δυο γιοι του κ. Κουμουτσάκου πηγαίνουν σε δημόσιο σχολείο και ο ίδιος αποφάσισε να δραστηριοποιηθεί όταν του μετέφεραν περιστατικά που υπέπιπταν στην αντίληψή τους, τα οποία μπορεί να μη χαρακτηρίζονταν από σφοδρότητα ή μεγάλη σκληρότητα, προεικόνιζαν όμως ένα δυσοίωνο μέλλον. Η ενδοσχολική βία είναι δύσκολο πολλές φορές να ανιχνευτεί και όταν εντοπιστεί μπορεί να είναι ήδη αργά. Μπορεί, δηλαδή, η ζημιά να έχει προκληθεί. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες καθηγητών που βρίσκονται απέναντι σε έξαλλα και απελπισμένα παιδιά, επειδή βλέπουν μπροστά τους έναν τοίχο. Η άμυνα μετασχηματίζεται σε επιθετικότητα. Για να ελέγξει το συναίσθημά του και να διατυπώσει τον συλλογισμό του χρειάζεται λέξεις. Αν αποκοπεί από την επικοινωνία αυτής της μορφής και απορροφηθεί από το Διαδίκτυο ο κίνδυνος μεγαλώνει.

Σημειώνει η Ν. Πολονύ: «Οταν ένας νέος λέει ότι κάτι είναι «κουλό» μπορεί να θέλει να πει «είναι εκπληκτικό», «είναι τρομερά βαρετό», «είναι συναρπαστικό» και πολλές ακόμα έννοιες της αντίληψης και του συναισθήματος, από το αρνητικό ώς το θετικό. Αλλά ο συνομιλητής γενικά μαντεύει τι θέλει να του μεταδώσει αυτή η φράση χωρίς να χρειαστεί να επιστρατεύσει συλλογισμούς. Μαντεύει γιατί και το δικό του αισθητήριο είναι παρόμοιο, γιατί οι παραστάσεις του είναι ίδιες. Αντίθετα με όποιον δεν ανήκει στην ίδια πολιτισμική σφαίρα».

Μπορεί η άποψη αυτή να φαντάζει ήδη μακρινό παρελθόν σε μια κοινωνία και ένα σχολικό περιβάλλον κατ' επέκταση, όπου η βία αποτελεί ρυθμιστικό παράγονται σχέσεων και συμπεριφορών. Μαθητές ταπεινώνονται, στοχοποιούνται, ξυλοκοπούνται λόγω χρώματος, καταγωγής, επειδή τραυλίζουν, είναι παχύσαρκοι, φοράνε γυαλιά, αριστεύουν ή μένουν στην ίδια τάξη, είναι πολύ ντροπαλοί και συνεσταλμένοι, διαφοροποιούνται από το περιβάλλον τους (ένας ανήμπορος γονιός ή μια άρρωστη αδελφή). Η επιθετικότητα δεν έχει μία μόνο γενεσιουργό αιτία, εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους, τραυματίζει για να «επιστρέψει» το τραύμα που την έχει θρέψει.

Τι δουλειά έχει η γλώσσα μέσα σε αυτό τον ορυμαγδό του bullying ή του cyber bullying. Μα η γλώσσα είναι η αρχιτεκτονική με την οποία χτίζουμε το εγώ και τον τρόπο που μας περιβάλλει· δίνει νόημα στον κόσμο που αντιλαμβανόμαστε, τον διευθετεί. Εμπλουτίζει την πραγματικότητα. Της δίνει σχήμα και περιεχόμενο. Αντιστρατεύεται τη σιωπή και ό,τι εκείνη συγκαλύπτει.

Μαρία Κατσουνάκη

Η βία στα σχολεία και η σιωπή που τη θρέφει

Polony, Natacha. Τα χαμένα παιδιά μας : Μικρή μελέτη για το χάσμα των γενεών· μετάφραση Ξένια Σκούρα · επιμέλεια Δήμητρα Τουλάτου.  Πόλις, 2006.

Στο τολμηρό δοκίμιό της, η Γαλλίδα εκπαιδευτικός και δημοσιογράφος Νατάσα Πολονύ ξεκινά από μια διαπίστωση. Στις μέρες μας πολλοί προοδευτικοί αριστεροί και φιλελεύθεροι δεξιοί έχουν ταυτόσημες απόψεις για την εκπαίδευση, οι οποίες συνιστούν πλέον τη βάση της εκπαιδευτικής πολιτικής των περισσοτέρων κυβερνήσεων τόσο της Δεξιάς όσο και της Αριστεράς. Οι απόψεις αυτές, θαυμάζοντας τους νέους, διακηρύσσοντας την πίστη τους στο καινούργιο και το μοντέρνο, προπαγανδίζοντας την κινητικότητα και λατρεύοντας το εφήμερο, υπηρετούν μια χρησιμοθηρική και οικονομικίστικη ιδεολογία.
Η ιδεολογία αυτή στερεί τους νέους από την πολύτιμη κληρονομιά που συγκροτούσαν τα κλασικά γράμματα, η μέριμνα για τη λογική και τη γλώσσα, η επαφή με τα σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα, αλλά και οι αφηγήσεις, οι αξίες, οι κώδικες που δημιούργησαν τον πολιτισμό μας και που μεταδίδονταν από τις παλιότερες γενιές.
Το αποτέλεσμα είναι, ότι ενώ δεν θίγονται οι ελίτ, τα πιο αδύναμα κοινωνικά στρώματα καταδικάζονται σε πολιτιστική υστέρηση η οποία αποδυναμώνει τη δημοκρατία, παραβιάζει την αρχή της ισότητας, απειλεί την κοινωνική και οικονομική συνοχή και περιορίζει την ανέλιξή τους.

«Το σχολειό δεν είναι χώρος επικοινωνίας, ζωής, εξουδετέρωσης των κοινωνικών αδικιών και ταξικών ανισοτήτων, και άλλων ωραίων πραγμάτων, είναι κατ’ αρχήν χώρος διδασκαλίας και μάθησης, είναι θεσμός μετάδοσης. (...) Θα ήταν αφέλεια και παραλογισμός να πιστεύει κανείς ότι η βαθιά κρίση μετάδοσης που διέρχεται το σημερινό σχολείο πηγάζει από μέσα του, ότι οφείλται αποκλειστικά σε λόγους ενδοεκπαιδευτικούς και, άρα, θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με τη λήψη κατάλληλων εκπαιδευτικών μέτρων. Αλλωστε δεν διέρχεαι κρίση μετάδοσης μόνο το σχολείο. Σε παρόμοια κρίση βρίσκονται όλοι θεσμοί μετάδοσης, η Εκκλησία, αίφνης, ή -πρωτίστως- η οικογένεια».

Σταύρος Ζουμπουλάκης από τον πρόλογο του βιβλίου

«Είμαι αντιδραστική με τον τρόπο που το εννοούν τώρα τελευταία όσοι παλεύουν στο στρατόπεδο του Καλού και της μοντερνικότητας, όσοι δεν αμφιβάλλουν ούτε στιγμή ότι πρέπει, ανεξάρτητα από την όποια πραγματικότητα, να λατρεύουμε το σήμερα περισσότερο από το χθες και πολύ λιγότερο από το αύριο. (...) Δεν είμαι από εκείνα τα μίζερα, στερημένα άτομα που απαξιώνουν ή βλέπουν με εχθρότητα ό, τι είναι έξω από αυτούς, ό, τι δεν κατανοούν και δεν ζουν. Αγαπώ όλα τα αγόρια και τα κορίτσια που βρίσκονται ακόμα στην εφηβεία, καταλαβαίνω τα συναισθήματά τους, τις αγωνίες τους, τις προσδοκίες τους. Αυτοί μου αρέσουν, αλλά δεν μου αρέσουν οι νέοι, κι εννοώ με τον όρο όλη αυτήνν την εξιδανικευμένη από την εποχή μας ομάδα, από την οποία το σύστημα βρήκε τρόπους να βγάλει χρήματα με το να τιμάει, να εκθειάζει, να εκμεταλλεύεται μέχρι αηδίας τις “αξίες” της».

Η Νατάσα Πολονί άντεξε μόνο έναν χρόνο ως καθηγήτρια σε δημόσιο σχολείο. Μετά παραιτήθηκε, «λόγω κλειστοφοβίας», όπως γράφει στο βιβλίο της. Και συμπληρώνει: «Η μεγάλη αυτή οικογένεια δεν επιτρέπει τα πηγαινέλα στον έξω κόσμο. (...). Δεν μετανιώνω για την απόφασή μου. Αλλά λυπάμαι που η δημόσια εκπαίδευση με εξώθησε σ’ αυτήν». Και λίγο πιο κάτω κάνει την «αφοπλιστική» όπως την ονομάζει διαπίστωση, που πολύ συγγενεύει με όσα ζούμε και στην Ελλάδα τον τελευταίο χρόνο: «Ο διάλογος για την παιδεία βουλιάζει στις μάχες στα χαρακώματα, τις οποίες κερδίζουν αυτοί που βρίσκονται σε ισχυρότερη θέση, δηλαδή στα ψηλά σκαλιά της ιεραρχίας στον χώρο του υπουργείου Παιδείας. Με την ενεργό υποστήριξη των μίντια, που είναι τόσο ενημερωμένα και αντικειμενικά όσο ήταν και κατά τον πρώτο πόλεμο του Κόλπου. Λαμπρό παράδειγμα, οι απεργίες του 1999 ενάντια στη μεταρρύθμιση του Allegre: τα μίντια μηχανεύονται χιλιάδες τρόπους για να στιγματίζουν αυτούς τους εκπαιδευτικούς που πάντα διεκδικούσαν όλο και περισσότερα χρήματα και αγκιστρώνονταν στη μονιμότητα και τη συντεχνιακή αντίληψη, ενώ οι εν λόγω εκπαιδευτικοί απλώς ζητούσαν να διατηρηθούν τα μαθήματα Γλώσσας και Φιλοσοφίας, να περισωθεί η λογοτεχνία, και γενικότερα κάτι από την αποστολή τους. Τελικά, κάθε προβληματισμός σχετικά με τη μετάδοση της γνώσης και τη σχέση ανάμεσα στις γενιές είναι καταδικασμένος να χαθεί ανάμεσα στα πυρά που εμπλέκουν από τη μια τους οπαδούς του “παλιού καλού συστήματος” και λοιπούς κήρυκες μιας αυθεντίας ακαθόριστης ως προς τη μορφή και τους σκοπούς της, και από την άλλη τους μεγάλους γκουρού ενός εκσυγχρονισμού που δεν έχει άλλο αντικείμενο από τον ίδιο του τον εαυτό».

Το σχολείο λοιπόν κατασκευάζει νέους εκπαιδευμένους να ψάλλουν το ίδιο τροπάρι που τους έμαθαν στην αγωγή του πολίτη για την ανεκτικότητα, σίγουρα πολύ «ανοιχτούς» προς τον σύγχρονο κόσμο - δηλαδή εντελώς υποταγμένους στα ταμπού και τις προκαταλήψεις της εποχής τους - αλλά στο έλεος του χειρότερου δυνατού σκοταδισμού, γιατί η κοινή λογική και η ακρίβεια έχουν ηττηθεί. Η λατρεία της βραχυπρόθεσμης αποδοτικότητας, σε συνδυασμό με μια καθαρή περιφρόνηση για ό,τι δεν έχει πρόσφατη ημερομηνία, παντρεύει τους ιδεολόγους της αμνησιακής προόδου με τους απαίδευτους μάνατζερ. Αυτός ο θεσμός, που κάποτε έφερε τις ελπίδες χειραφέτησης και ελευθερίας ενός ολόκληρου έθνους, είναι τώρα συνυπεύθυνος για τις αποτυχίες της κοινωνίας που ήθελε να αλλάξει, συνυπεύθυνος για την υποταγή στην τρέχουσα κατάσταση και την αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας.
Δεν τίθεται ζήτημα να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν. Οι ουμανιστές που διακήρυσσαν το σεβασμό τους προς τη γνώση της αρχαιότητας δεν ζητούσαν την επαναφορά τής αθηναϊκής δημοκρατίας ή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ήθελαν να θεμελιώσουν το μέλλον. Και να το θεμελιώσουν πάνω στην πλούσια και πλήρη γνώση του παρελθόντος.
Το να σκεφτούμε μια αληθινά ανθρώπινη κοινωνία απαιτεί να στοχαστούμε τις συνθήκες με τις οποίες οι άνθρωποι μπορούν να συνδεθούν μεταξύ τους, στον κάθετο άξονα των γενιών και στον οριζόντιο μιας πολιτικής κοινότητας. Στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα βρίσκεται ένας μύθος, που, όπως όλοι οι παλιοί μύθοι που επέζησαν στους αιώνες, μπορεί να μας διαφωτίσει. Λέει ότι στην αρχή του κόσμου, ενώ οι άνθρωποι είχαν λάβει τη φωτιά και την τεχνική από τον Προμηθέα, ενώ κατείχαν το λόγο, τη γλώσσα και τη λογική, δεν μπορούσαν να ζήσουν σαν άνθρωποι. Είτε εξοντώνονταν από τα ζώα ή συγκεντρώνονταν σε πόλεις, αλλά εκεί αλληλοσκοτώνονταν. Ο Δίας τους έβγαλε από αυτή την κατάσταση δίνοντάς τους την Αιδώ και τη Δίκη, αχώριστες μεταξύ τους, αφού η μία δημιουργούσε το σεβασμό για την άλλη. Η Αιδώς, η αξιοπρέπεια, που μεταφράζεται και ως σεμνότητα, ντροπή ή τιμή ανάλογα με την περίσταση, είναι μια χαμένη αρετή, γιατί είναι αρετή συλλογική, που προκύπτει από τη ζωή σε κοινωνία. Η Αιδώς είναι η ενστικτώδης αίσθηση για το τι πρέπει να κάνουμε ώστε να φανούμε αντάξιοι του βλέμματος του άλλου. Είναι η ιδέα ότι ο άνθρωπος τρέφεται και από το συλλογικό, το οποίο δεν τον αλλοιώνει, αλλά στερεώνει την ύπαρξή του. Η ιδέα ότι κάθε ανθρώπινη ομάδα υφίσταται μόνο αν λάβει υπόψη της και αναγνωρίσει συνειδητά το χρέος μας προς αυτή τη συλλογικότητα, προς αυτούς που μας περιβάλλουν, αυτούς που υπήρξαν πριν από εμάς και αυτούς που θα έρθουν μετά. Απίθανα αντιδραστικό. Αλλά και απαραίτητο για τη ζωή σε κοινωνία, για κάθε αξιοπρεπή και δημιουργική ανθρώπινη ζωή. Το να επαναφέρουμε στη μόδα της εποχής μας αυτή την αρχαία αρετή, την αιδώ, να την ξανασκεφτούμε σε έναν σύγχρονο κόσμο που αναγνωρίζει την ιστορία και τις ρίζες του, θα μπορούσε να είναι το πρόγραμμα ενός νέου ανθρωπισμού: μια πρόκληση για τον αιώνα που ξεκινά, για το παρόν των γενιών μας και για εκείνες που θα ακολουθήσουν. 

Η Natacha Polony γεννήθηκε το 1975. Απόφοιτος του Ινστιτούτου Πολιτικών Επιστημών (IEP) του Παρισιού, είναι agregee της φιλολογίας. Εργάζεται ως δημοσιογράφος στο εβδομαδιαίο περιοδικό Marianne.
Το βιβλίο της "Τα χαμένα παιδιά μας" τιμήθηκε με το βραβείο δοκιμίου Lauriers Verts de la Foret des Livres